Türk topraklarına yarım asır önce gelen kahve, aslında çok politik ve siyasi bir içecek olarak tarihe geçti. Çünkü zamanında birçok kez içilmesi, satılması, bulundurulması ve ticareti yasaklandı. Peki ama kahve neden yasaklandı? Hangi dönemlerde kimler tarafından yasaklandı?
Bu sorulara ve Osmanlı Dönemi’ndeki kahve yasaklarına bu yazımızda ışık tutuyoruz. Keyifli okumalar.
Osmanlı Dönemi’nde Kahve ve Kahvehane Kültürü
Osmanlı Dönemi’nde kahve, Yemen valisi Özdemir Paşa tarafından İstanbul’a getirildi ve burada saray başta olmak üzere çeşitli yerlerde yapılmaya başlandı. Kahvenin halk tarafından sevilmesinin ardından Tahtakale’de 1514 yılında ilk kahvehaneler açıldı.
Kahvehaneler, bugün eski düzenini ve ortamını koruyamasa da, o zamanlarda bir devrim niteliğindeydi. Çünkü Osmanlı halkının geceleri sosyal aktivitesi yoktu. Kahvehaneler bu düzeni değiştirdi ve erkeklerin geceleri dışarıda vakit geçirebileceği alanlar oluştu.
Kahvehanelerin etkileri sadece bununla da sınırlı kalmadı. Zamanla buralarda eğlenceler düzenlendi, orta oyunları sergilendi, meddahlar halkı eğlendirdi. Böylece halk da eğlenceyi satın almayı öğrendi.
Bu mekanlarda toplumun her kesiminden insan yan yana gelebiliyordu. Burada konuşmanın, bilgi alışverişinin ve sanatın sınırları yoktu. Çünkü Osmanlı’daki medrese ya da cami gibi devlet kontrolünde olmayan tek alan kahvehanelerdi.
Kahvehaneler, dini kamusal alanların karşısındaki dünyevi kamusal alanlar olarak sosyal hayatta yer edindi.
Ardından bu alanlar haberlerin yayıldığı, duyuruların yapıldığı mekanlar oldu. Benzer şekilde siyasi ve politik toplantıların yapıldığı da oldu. Bunun ardından kahvehane kültürü içerisindeki “kahve” bir bahaneye dönüştü ve bu mekanlar insanların farklı amaçlarla toplandığı yerler haline geldi.
Devlet sorunları toplu olarak buralarda dile getirildi, muhalifler bu mekanlarda toplanmaya başladı. İşte kahveye ve kahvehanelere gelen yasakların ilk nedenleri de bu noktadan sonra ortaya çıktı.
Osmanlı’da Kahve Neden Yasaklandı?
Kahve, yüzyıllardır Türk topraklarında Türk kültürünün bir parçası olarak yaşasa da, zaman zaman devlet büyükleri ve alimler tarafından yasaklandı. Bunun nedeni, kahvenin zararlı olması değildi.
Temel nedeni, kahvenin beraberinde getirdiği kahvehane kültürü, sosyalleşme, gruplaşma ve bunun çeşitli siyasal ayaklanmalara neden olmasıydı. İnsanlar bu alanlarda görüş alışverişinde bulunuyordu. Farklı fikirler, eleştirel düşünmeyi de beraberinde getiriyordu.
Hatta kahvehaneler, toplumun ilk sivil toplanma mekanları olarak görülse de bazen “fitne yuvaları” olarak da anıldı. Devlet tarafından isyana hazırlık merkezleri olarak görüldü.
Bazı dönemlerde durum o kadar ciddileşti ki, sadece kahvehaneler değil, insanların kahve içmesi bile yasaklandı. Çünkü asıl yasaklanmak istenen kahvehane değil, kahve bahanesiyle oluşan gruplaşmalardı. İnsanların bir araya gelerek kahve içmesi sakıncalı görüldü.
Tüm bunların yanında kahvehanelerin insanları tembelliğe teşvik etmesi, camilere olan ilginin azalması, kahvenin sağlığa zararlı olması da kahvehanelerin kapatılmasına bir neden olarak gösterildi.
Kimi zaman kahve stokları yakıldı, kimi zaman gemiler batırıldı, kimi zaman da insanlar kahve yüzünden idama mahkum edildi.
Tüm bunlara rağmen, Osmanlı’da kahve kültürü yaşadı ve bugüne kadar da devam etti. Şimdi, Osmanlı’da Türk kahvesi neden yasaklandı, buna bakalım.
Tarihi Olarak Osmanlı’da Kahve Yasakları
Kahve neden yasaklandı sorusunun farklı dönemler için farklı cevapları var. Kahve, Osmanlı’da 4 kez farklı dönemlerde yasaklandı. İlk kez kahveyi hangi padişah yasakladı?
Osmanlı’da kahve yasağı ilk olarak Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nde yapıldı. Peki, Müslümanlar kahveyi neden yasakladı?
Kanuni Sultan Süleyman Kahveyi Neden Yasakladı?
Kanuni kahveyi neden yasakladı? Kanuni kahve yasağını ilk olarak çıkaran padişahtı. Nedeni ise kahvehanelerin işsiz insanların toplanıp dedikodu yaptığı yerler haline gelmesiydi.
Bu dönemde Kanuni’nin Şeyhülislamı olan Ebusuud Efendi, fetva vererek kahve içmenin haram olduğunu söyledi ve kahveyi yasaklayan din adamı olarak tarihe geçti.
III. Murad Dönemi’nde Kahve Neden Yasaklandı?
İkinci kahve yasağı III. Murad döneminde gerçekleştirildi. Fakat bu yasak kahve tüketimini azaltamadı çünkü III. Murad’ın kararıyla kahvehaneler kapansa da, kaçak kahvehaneler açıldı ve insanlar da bu illegal yerlere gitmek konusunda çekince duymadılar.
Durumun devlet büyükleri tarafından fark edilmesinin ardından da din bilginleri bunun kaldırılmasını rica etti ve yasaklar padişah tarafından 1587 yılında kaldırıldı. Bu dönemde kahve henüz her eve girecek kadar yaygın olmasa da, belirli merkezlerde sevilerek tüketilen bir içecek haline gelmişti. Bu nedenle yasakların kalkmasıyla kahvehane sayıları da arttı.
Öyle ki, Evliya Çelebi 1630 yılında yaptığı İstanbul ziyaretinde kendisinin 55 kahvehane gördüğünü not etti. Bu, sadece bir şehirdeki sayıydı.
I. Ahmed Döneminde Kahve Neden Yasaklandı?
Kahvehanelerin bu derece yaygınlaşması ve halk tarafından sevilmesi, çeşitli sorunları ortaya çıkardı. Artık yeniçeriler ocaklardan kaçıp kahvehanelerde vakit geçirmeye başladı.
Benzer şekilde tüm halk kahvehanelere gidiyordu. Saraydaki hizmetliler bile saray içinde yaşananları burada anlatıyorlardı. Saray, gizli saklı bir iş yürütemiyordu. Bunun sıklığının artmasıyla fark edilmesinin ardından başka bir kahve yasağı geldi.
1606 yılından 1611 yılına kadar I. Ahmed döneminde kahve ile birlikte keyif verici maddeler yasaklandı. Hatta kahve uyuşturucu madde olarak sayıldı ve içilmesinin caiz olmadığı söylendi.
Fakat bu yasaklarda yeterli caydırıcı cezalara sahip olmadığı için kahve tüketimi tamamen sonlanmadı.
IV. Murad Dönemi’nde Kahve Neden Yasaklandı?
Osmanlı Dönemi’ndeki en caydırıcı ve katı kahve yasağı IV. Murad döneminde getirildi. Bu dönemde sadece kahve değil, tütün, şarap, afyon benzeri keyif verici tüm maddeler yasaklandı.
Kahvehaneleri kapatan padişah neden olarak da, kahvehanelerin İstanbul’da büyük yangınlara sebep olması gösterdi. Bu yasakların en katı tarafı ise, uymayanların idam edilmesiydi.
Kahve yasaklarının bir miktar hafiflemesi ise IV. Mehmed döneminde oldu. Alimler “Kömürleşmemiş oranda kahve haram değildir.” şeklinde fetva verdikten sonra, kahve tüketimi yeniden yaygınlaştı.
1826 yılında, Yeniçeri Ocakları’nın kapatılması sırasında kahvehaneler de kapatıldı fakat kahve içilmeye devam edildi. Son yasaklar da yeni yasa çıkarılarak 1830 yılında kaldırıldı ve kahve özgür bir şekilde tüketilmeye başlandı.
Yasaklardan Sonda Kahve ve Kahvehaneler
Kahve neden yasaklandı sorusunu da böylece cevaplamış olduk. Osmanlı’daki kahve yasakları 4 kez gerçekleşmiş olsa da, kahvehanelere yönelik saldırılar çok uzun bir süre son bulmadı. Çünkü Osmanlı’nın tarihindeki en önemli isyanlar kahvehanelerden doğuyordu.
Örneğin yeniçerilerin kahvehaneleri, devlete karşı toplumsal öfkenin ortaya çıktığı yerlerdi. Bu nedenle özellikle yeniçerilerin toplandığı kahvehanelere yönelik hareketler düzenlendi.
Zamanla, kahvehaneler bir statü mekanı olmaktan çıktı, işsizlerin, tembellerin vakit öldürdüğü, verimli aktivitelerin yapılmadığı, kaliteli konuşmaların ya da fikir alışverişlerinin olmadığı mekanlar haline geldi. Bunun aksine kahve ise, Türk kültürünün ayrılmaz bir parçası oldu.